انواع آثار مرتبط با موضوع ساختارمندی سوره های قرآن کریم

«بررسی انواع آثار مرتبط با موضوع ساختارمندی سورههای قرآن کریم» 

 

 چکیده

نگاه ساختاری به سورههای قرآن از جمله روشهای جدید در بررسی سورههای قرآن میباشد. مفسر در این روش کل یک سورهقرآن را به عنوان یک متن منسجم میبیند و به دنبال یافتن محور اصلی سوره میباشد، پس از یافتن محور سوره، سعی می کند سیاق-بندی آیات قرآن را براساس محور کشف شده انجام داده و همه آیات و سیاقها را با محور سوره مرتبط سازد. از جمله تبعات مهم این روش به ادعای موافقان آن، ازدیاد برداشت از قرآن و فهم بیشتر اهداف و مقاصد نزول قرآن کریم میباشد .

 

برای دانلود مقاله اینجا کلیک کنید

 

 

علم مرتبط با این موضوع در مباحث علوم قرآنی، «علم مناسب ت»  میباشد اما میان مباحث مطرح شده در علم ساختار و علممناسبت، تفاوتهای بسیاری وجود دارد. به نوعی میتوان ادعا کرد که علم ساختار، جهش یافته علم مناسبت می باشد لذا این بحث یک موضوع معاصر می باشد. شش مفسر بر اساس این نظریه اقدام به تألیف تفسیر نمودهاند که عبارتند از: حمید الدین فراهی، امین احسن اصلاحی، سید قطب، سعید حوی، محمود البستانی و تفسیر کاشف تألیف عبدالکریم بیآزار شیرازی و محمد باقر حجتی. به نظر میرسد جامعترین تفسیر در این زمینه، تفسیر سعید حوی باشد. این افراد بنای تفسیر خود را بر این روش نهادهاند و سعی کرده-اند به صورت کامل آن را در عمل اجرا نمایند. اما علمای دیگری نیز وجود دارند که از بخشی از این روش در تفسیر خود استفاده نمودهاند. این روش مخالفانی نیز دارد که مهمترین ایشان شوکانی صاحب تفسیر فتح القدیر میباشد.

کلید واژهها: موافقان ساختارمندی، مخالفان ساختارمندی، محور سوره، علم مناسبت .

             

 

مقدمه 

برخی از دانشمندان معاصر با گمان به اینکه روشهای تفسیری که تاکنون مطرح شده دارای نواقصی است، به دنبال تبیین نظریهای جدید در این راستا بودهاند، لذا بدین منظور روشی با عنوان روش ساختاری در تفسیر قرآن، یا وحدت موضوعی سورههای قرآن، یا انسجام درونی سورههای قرآن، یا ساختمان سورههای قرآن و ... مطرح کردهاند. همه این عناوین با تفاوتهای اندک به دنبال تبیینیک چیز هستند و آن اینکه در تفسیر قرآن باید یک سوره را یک واحد به هم پیوسته دانست که در مورد یک یا چند موضوع در آن صحبت میشود .

موافقان این روش معتقدند که روشهای غیر از این روش، قرآن را نمیتوانست به صورت یک کل ببیند بلکه بیشتر قرآن بهصورت آیه به آیه و یا حداکثر سیاق به سیاق مورد بررسی قرار میگرفت، لذا با مطرح کردن موضوع ساختارمندی در واقع نقیصه روشهای دیگر مرتفع میشود. البته موافقت با روش ساختاری در تفسیر قرآن به معنای نفی سایر روشها خصوصاً روش ادبی نیست ،بلکه این روش، نگاهی جامعتر به سورههای قرآن است .

تذکر این نکته نیز ضروری است که طرح این بحث که میان آیات یک سوره ارتباط وجود دارد مقوله تازهای نیست، از همان

قرون اولیه اسلام، به این موضوع تحت عنوان )علم مناسبت( پرداخته شده است، اما این که این مناسبت بین آیات به حدی باشد که تشکیل یک ساختار و پیکره را بدهد، این مقوله از مباحث جدید مطرح شده در حوزه علوم قرآنی و تفسیر میباشد. 

با توجه به تعاریف مطرح شده در مورد موضوع «ساختارمندی سورههای قرآن» میتوان این بحث را یک روش در تفسیر قرآن بهحساب آورد. روشی که مفسر در قالب این روش، قرآن را یک کل میبیند و سعی میکند محور یا محورهایی برای آن به دست بیاورد، و آیات سوره را در حول همان محور بررسی نماید .

از زمان مطرح شدن این روش در تفسیر قرآن، محققان بسیاری در مورد آن سخن گفته اند، برخی آن را قبول دارند و برخی آنرا نمیپذیرند و هر کدام از ایشان نیز برای نظرات خود دلایلی را مطرح میکنند.

با بررسی آثار نظری دانشمندان در حیطه قرآن که عمدتاً ذیل عنوان علوم قرآنی نظرات خود را تحریر کردهاند، چنین به دستآمد که در خصوص نظریه ساختارمندی میتوان دانشمندان را به چهار دسته تقسیم نمود؛ موافقان علم مناسبت ،موافقان هدفمندی و محور داشتن سورههای قرآن، موافقان نظریه ساختارمندی و مخالفان نظریه ساختارمندی. در ادامه موافقان در میان دانشمندان علومقرآنی و مفسران هر دسته معرفی میشود؛

الف) موافقان علم مناسبت

علم مناسبت علمی گسترده است و برای آن انواع و اقسام بسیاری مطرح میباشد، اما آن چیز که در این تحقیق مورد بحث است مناسبت میان آیات یک سوره است. شاید بتوان گفت تقریباً در خصوص وجود مناسبت میان آیات درون یک سوره اجماع نسبی وجود دارد. یعنی اغلب علما قائل به این هستند که میان آیات درون یک سوره ارتباط وجود دارد.

البته مناسبت درون سوره ای خود دارای تقسیمات پنج گانهای میباشد؛ مناسبت کلمهای؛ وجود ارتباط میان کلمات در یک آیه ،مناسبت آیهای؛ وجود ارتباط میان آیات همجوار، مناسبت سیاقی؛ وج ود ارتباط میان آیات درون یک سیاق، مناسبت بین سیاقی؛ وجودارتباط میان سیاقهای همجوار و مناسبت میان ابتدای سوره و انتهای آن.

موافقت با علم مناسبت منوط به پذیرش بحث توقیفیت می باشد، یعنی ما زمانی میتوانیم به دنبال کشف مناسبت و رابطهای میانآیات درون یک سوره باشیم و آن را ملاک عمل قرار دهیم که قائل به این باشیم که چینش آیات درون سور به دستور رسول اللهص بوده است. البته برخی از دانشمندان نظیرعلامه طباطبائی با وجود اینکه بحث توقیفیت را در مورد چینش همه آیات نمیپذیرند اما با این حال قائل به مناسبت درون سورهای هستند. این بدان علت است که ایشان تنها در چند مورد قائل به توقیفیت چینش نیستند و در باقی موارد قائل به توقیفیت هستند. )رک طباطبائی¹⁴¹⁷ق، ¹²، ¹²⁷-¹²⁸ و ¹²، ¹²⁸ و ⁵، ¹⁶⁷- ¹⁷⁰ و ¹⁶، ³¹²(. 

برخی از تفاسیر هستند که با توجه به بحث علم مناسبت اقدام به تألیف تفسیر کردهاند. به عبارت دیگر این تفاسیر در حد علم مناسبت قائل به ساختار هستند با بررسی بیش از یکصد تفسیر، مشخص شد 15 مفسر از علم مناسبت در تفسیر خود بهره بردهاند .

این مفسرین عبارتند از: 

 1-  مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن )م 548ق(  .2-  مفاتیح الغیب، فخر رازى. محمد بن عمر )م

⁶⁰⁶ق.( ³- روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسى سید محمود )م¹²⁷⁰ق.( ⁴- محمد رشید رضا، تفسیر المنار؛ ) ¹²⁸²-

¹³⁵⁴ق.( ⁵- التحریر و التنویر، ابن عاشور محمد بن طاهر )تولد¹²⁹⁶ق.( ⁶- محمود شلتوت، تفسیر القرآن الکریم؛) ¹³¹⁰-

¹³⁸³ق.( ⁷- لجنة من علماء الازهر، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم؛ )نگارش تفسیر در سال های¹³⁹³-¹⁴¹⁴ق.( ⁸- تفسیر المراغى، مراغى احمد بن مصطفى) ¹³⁷¹ق.( ⁹- التفسیر الحدیث، دروزة محمد عزت )م¹⁴⁰⁴ق.( ¹⁰- تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، ناصر )متولد 1344ق.( 11- تفسیر راهنما، على اکبر هاشمى رفسنجانی )معاصر.( 12- من هدى القرآن، مدرسى سیدمحمد تقى )معاصر.( 13- تفسیر حدائق الروح و الریحان فى روابى علوم القرآن، ارمى علوى، محمد امین بن عبدالله )معاصر.( 14- التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج، زحیلى وهبة بن مصطفى )معاصر.( 15- التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، طنطاوى سید محمد )معاصر.(

ب) موافقان هدفمندی و محور داشت ن

برخی از دانشمندان هستند که قائل به ساختارمندی سورههای قرآن میباشند و در این زمینه مطالبی نیز تقریر کردهاند، اما منظور ایشان از ساختارمندی سورههای قرآن، وجود یک یا چند هدف یا محور در یک سوره میباشد. این افراد معتقدند برای بررسی یک سورهابتدا باید آن اهداف و محورها یافت شود آنگاه به بررسی سوره پرداخته شود. این دانشمندان الزاماً به دنبال ایجاد ارتباط میان اجزایسوره و محور یا هدف سوره نیستند. در کتب مربوط به ساختارمندی سورههای قرآن، معمولاً این افراد جزء موافقان ساختارمندی ذکر میشوند اما به نظر می رسد میان ایشان و برخی دیگر از موافقان ساختارمندی تفاوتهایی وجود دارد و نباید این موارد با یکدیگر خلط شود. این دانشمندان علاوه بر موافقت با توقیفیت چینش آیات و علم مناسبت قائل به موضوع بالاتری نیز به زعم خود هستند و آن هدفمند بودن سورههای قرآن است، این افراد هم در میان محققان علوم قرآنی هستند و هم در میان مفسرین. در ادامه برخی از ایندانشمندان معرفی می شوند؛

• محققان علوم قرآنی موافق هدفمندی و محور داشتن سورههای قرآن:

1-عبد المتعال الصعیدى؛ النظم الفنى فى القرآن؛ )م1386ق(  .2-  محمد محمود حجازى؛ الوحدة الموضوعیة فى القرآن الکریم

)م¹³⁹⁰ق.( ³- عبد الرحمن حسن حبنکة میدانى؛ کتاب قواعد التدبر الامثل للکتاب الله عزّّوجل )م¹⁴²⁵ق.( ⁴- عبد الله محمود شحاته؛ اهداف و مقاصد سوره ها )م¹⁴²³ق(  .⁵-  محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن؛ )م¹⁴²⁷ق(  .⁶-  عبد العلى بازرگان؛ نظم قرآن )معاصر.( 7- سید محمد علی ایازی چهره پیوسته قرآن )معاصر.( 8- لسانی فشارکی و مرادی زنجانی؛ سورهشناسی )روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم( )معاصر( .

• تفاسیر مبتی بر هدفمندی و محور داشتن سورههای قرآن:

حدود 9 تفسیر با این ویژگی شناسائی شد که در ادامه به ترتیب زمان تولد مفسران، این تفاسیر معرفی میشوند؛

1-  برهان الدین ابن الحسن ابراهیم البقاعى، نظم الدرر فى تناسب الایات و السور؛ )م885ق(  .2-  المیزان فى تفسیر القرآن ،طباطبایى، سید محمد حسین )م ¹⁴⁰²ق.( ³- محمد عبد المنعم الخفاجى، تفسیر القرآن الحکیم؛ )م¹⁴²⁷ق(  .⁴- محمد جواد نجفى؛ تفسیر آسان )م¹⁴¹⁹ق.( ⁵- عبد الرحمن حسن حبنکة میدانى؛ معارج التفکر و دقائق التدبر )م¹⁴²⁵ق.( ⁶- صابونى، محمدعلى، صفوة التفاسیر )متولد ¹³⁴⁹ق.( ⁷- تفسیر تسنیم، آیت الله جوادی آملی )متولد ¹³⁵¹ق.( ⁸- فضل الله سید محمد حسین ،تفسیر من وحى القرآن؛ )م¹⁴²⁵ق( .⁹- یعسوب الدین رستگار جویبارى؛ تفسیر البصائر)متولد ¹³⁵⁹ق( .

البته برخی از محققان عمده این تفاسیر را، تفاسیر ساختاری قلمداد کردهاند اما به نظر میرسد با توجه به تعاریف جدید از روشساختاری نمیتوان این تفاسیر را جزء تفاسیر ساختاری قلمداد نمود. همچنین باید دقت نمود که از تک جملهها و بح ثها باید اجتناب کرد و آنها را نباید معیار قرار داد. یعنی به صرف این که یک مفسر در تفسیر خود هدف یا اهدافی را برای یک سوره ذکر میکند نمیتوان روش آن مفسر را روش ساختاری قلمداد نمود. چرا که در اینصورت عمده تفاسیر میشوند تفاسیر ساختاری .

شاخصه اصلی در روش ساختای ارتباط برقرار کردن میان اجزای سوره و محور یا محورهای اصلی سوره است. اگر عالمی برایسورهای محوری قائل شود اما در عمل نتواند ارتباط آیات دیگر با آن محور را برقرار نماید در واقع تفسیر آن عالم را نمیتوان درجرگه تفاسیر ساختاری محسوب کرد .

ج) موافقان ساختارمندی

عدهای از محققان هستند که موضوعی فراتر از علم مناسبت و هدفمندی را در مورد سورههای قرآن مطرح نمودهاند، این محققان معتقدند یک سوره دارای یک نظام و پیکره میباشد و اجزای آن ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. این محققان از این بحث با عناوینمختلفی یاد میکنند، در ادامه سعی شده تا احصاء جامعی نسبت به این محققان و نظراتشان انجام گیرد .

با بررسیهای انجام شده مشخص شد که تنها 10 نفر از محققان اسلامی به صورت جدی به این موضوع پرداخته و در تحقیقات خود این موضوع را مطرح کردهاند، از این تعداد نیز 6 نفر بر این مبنا تفسیر نوشتهاند. در ادامه سعی شده به دور از اطناب و به ترتیب زمان نظرات این محققان تبیین شود؛

1. حمیدالدین فراهی، نظام القرآن و تاویل الفرقان بالفرقان؛) 1280-1349ق(

ایشان از جامعه اهل سنت بوده و اهل کشور هندوستان. شاید بتوان گفت فراهی اولین کسی است که به صورت مفصل به موضوعساختارمندی سورههای قرآن پرداخته است. ایشان در کتاب نظام القرآن و تأویل الفرقان بالفرقان در مورد این موضوع مفصل صحبتمیکند. در این کتاب که یک کتاب تفسیری ناقص است، ایشان 14 سوره را تفسیر میکنند که عبارتند از؛ فاتحه، ذاریات،تحریم، قیامه ،مرسلات، عبس، شمس، تین، عصر، فیل، کوثر، کافرون، لهب و توحید.

ایشان مسلط به زبانهای عربی، فارسی و انگلیسی نیز بوده و نگارش این تفسیر حدود 20 سال به طول کشیده است. البته این تفسیر به کوشش 2 تن از شاگردان   فراهی به نامهای امین و اختر احسن اصلاحی گردآوری شده است .

ایشان دلیل اقدام به تفسیر را چند چیز میداند؛ اختلاف آراء، طعنه ملحدین، از بین رفتن برخی از معانی به علت عدم توجه بهنظم آیات، جایگذاری آیات توسط رسول الله ص و ... )رک فراهی2008م ،17-24(

فراهی هر سوره را به چند بخش تقسیم میکند و برای هر بخش مضمون جامعی را انتخاب مینماید، سپس سعی میکند یکمضمون جامع برای همه بخشها در نظر بگیرد.

2. محمد عبد الله دراز؛ النباء العظیم؛) 1312-1378ق( 

پس از فراهی، دراز دومین فردی است که به صورت مفصل به بحث ساختارمندی در کتابی با عنوان النباء العظیم میپردازد. برخی ایشان را اولین فرد میدانند اما با توجه به تاریخ تولد فراهی و دراز که حدود 32 سال با هم فاصله دارند، به نظر می رسد فراهی نفراول باشد و دراز نفر دوم.

کتاب النباء العظیم در واقع یک کتاب ذیل بحث علم ساختار نیست، بلکه کتابی است در حیطه قرآن شناسی، دراز در بخشی ازاواخر این کتاب به بحث ساختارمندی میپردازد.

دراز دلیل ورود به بحث ساختارمندی را پراکنده به نظر رسیدن قرآن می داند. )رک دراز1426ق ،176- 191 (

ایشان آیات هر سوره را مانند اجزای بدن انسان میداند که با رگ ها، مفاصل و ... به هم متصل هستند. لذا هر سوره را دارایغرض خاصی میدانند که اجزای آن برای رسیدن به آن غرض کنار هم چیده شده اند. )رک همو ،188 ^– 192 (

3. امین احسن اصلاحی، تدبر قرآن؛ )1321-1418ق(

ایشان از جامعه اهل سنت بوده و اهل کشور هندوستان و از شاگردان فراهی، ایشان در واقع ادامه دهنده راه فراهی بوده و از آنجا که   فراهی بحث ساختارمندی را فقط در 14 سوره قرآن انجام داده بودند ایشان با همان رویکرد تمام قرآن را تفسیر مینماید و نام تفسیر خود را )تدبر قرآن( میگذارد. این تفسیر 8 جلدی، در واقع اولین تفسیر کامل در زمینه بحث ساختارمندی محسوب می شود .

دلیل ورود به بحث ساختارمندی و روش تفسیری اصلاحی کاملاً مشابه فراهی است، به نوعی می توان گفت، تفسیر اصلاحیمستدرکی است بر تفسیر فراهی. )رک اصلاحی1430ق(

4. سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، فى ظلال القرآن؛) 1324-1387ق(

سید قطب در ابتدای تفسیر خود از روش ساختاری صحبت نمی کند. به نوعی این روش، محور ایشان نیست بلکه ایشان به دنبال یکروش اجتماعی و سیاسی در تفسیر هستند اما از ابزار ساختار نیز تا حدودی استفاده می کنند. 

سید قطب در ابتدای تمام سورهها، شمای کلی سوره را بیان می کنند، برای هر سوره یک محور موضوعی ذکر می کند، و سعی میکند تمام آیات به آن محور موضوعی ارتباط دهد. عمده موضوعات محوری بیان شده برای سورههای مدنی، اجتماعی و سیاسی است و برای سوره های مکی، اعتقادی است چرا که معتقد است سورههای مکی برای تحکیم اعتقادات نازل شدهاند و سورههای مدنی برای ایجاد یک اجتماع پویا . 

عمده محورهای مطرح شده کلی است که میتواند در سورههای دیگر نیز جریان داشته باشد. به عنوان نمونه ایشان در مورد موضوع اصلی سوره یس چنین می نویسد: «و الموضوعات الرئیسیة للسورة هی موضوعات السور المکیة. و هدفها الأول هو بناء أسس العقیدة) ».سید قط ب1412 ق، 5، 2956 (

سید قطب اثبات خاصی برای این روش بیان نمیکند. از آن جا که ایشان به دنبال تبیین نظام اسلامی از درون آیات قرآن هست ،به نوعی همه سوره های قرآن را با این موضوع مرتبط میداند.

5. 5^. سعید حوی، الاساس فى التفسیر؛) 1353-1409ق(

حوی از جامعه اهل سنت بوده و اهل کشور سوریه و عضو گروه اخوان المسلمین می باشد. گرایش به تصوف دارد و مانند سید قطبتفسیرش را در زندان مینویسد.

ایشان 3 دلیل برای ورود به بحث ساختارمندی مطرح می کند؛ پاسخ به شبهه پراکندگی، تأکید بر اعجاز قرآن و ازدیاد معنا. )رکمقدمه حوی1424ق( 

روش ایشان در این تفسیر چنین است؛ در ابتدای هر سوره آن سوره را به بخشهای مختلف تقسیم می کند؛ مقدمه، اقسام و خاتمه. هر کدام از این بخشها نیز خود به مقاطع و فقرات مختلفی تقسیم میشود. از نظر سعید حوی عنوانهای کلی بخشهای یک سوره چنین است؛ قِِسم، مقطع، فقره و مجموعه. قسم بزرگترین دسته بندی و مجموعه کوچکترین دستهبندی است. البته بحث قسم بیشتر در سورههای بزرگ اتفاق میافتد. ارتباط بخشهای مختلف یک سوره را سعی می کند به صورت کامل بیان نماید. البته ایشانارتباط سورهها را نیز بیان می کند. 

وی معتقد است سوره بقره بیان تفصیلی سوره فاتحه است و سوره های بعد، بیان تفصیلی از آیات مختلف سوره بقرهاند و از اینرو میکوشد تا به نحوی میان موضوعات اصلی یک سوره با آیات سوره بقره رابطه برقرار کند، ایشان محور سورههای بعد از سوره بقره را در سوره بقره جستجو می کند. لذا گاهی در تشخیص محور و غرض سوره ها به تکلف افتاده است. )رک همو( 

در واقع ایشان، صاح ب یک نظر منحصر به فرد در تفسیر قرآن و روش ساختاری می باشد، اینکه محور هر سوره را در آن سورهجستجو نکنیم بلکه آن را در سوره بقره جستجو کنیم. البته استدلالهای ایشان برای این موضوع بسیار اندک بوده و اقناع کننده نمی-باشد. ایشان خود را اولین مفسر با روش وحدت قرآنی )ساختارمندی( میدانند. میتوان گفت الاساس فی التفسیر واضحترین تفسیردر روش ساختاری است .

البته حوی همه آیات سوره بقره را محور نمیداند و برخی از آیات را در امتداد برخی از آیات محوری سوره بقره ذکر می کند. بهعنوان مثال ایشان آیه 21-25 سوره بقره را محور سوره نساء دانسته اما آیه 83 ، 188، 228 و ... از سوره بقره را امتداد آیات 21-25 می داند. )رک همو ،2، 1044(

  حوی نظریه خود را در قسمتهای مختلف تفسیر خود ذکر کردهاند و این خود نشاندهنده آن است که ایشان نظر خود را به مرور و در خلال تفسیر سورهها کامل کردهاند .

در مجموع ایشان سورههای بعد از سوره بقره را تفصیل بخشی از آیات سوره بقره میداند، و از آنجا که ممکن است چند سورهتفصیل یک بخش از سوره بقره باشند لذا میان آن سورهها نیز ارتباط وجود دارد، مانند سوره احزاب تفصیل آیات 21-27 سوره بقره میباشد، سوره نساء هم تفصیل آیات 21-25 سوره بقره و سوره مائده نیز تفصیل آیات 26-27 سوره بقره میباشد. لذا به دلیل این-که محور سوره احزاب در سوره بقره، مجموع آیات محوری سوره نساء و مائده در سوره بقره میباشد، لذا سوره احزاب علاوه بر تفصیل آیات 21-27 سوره بقره، تفصیل سوره نساء و مائده نیز به صورت متناوب میباشد .

6. بستانی محمود، التفسیر البنائی للقرآن الکریم و کتاب محاضرات فی علوم القرآن؛) 1356- 1432ق(

ایشان از جامعه تشیع بوده و اهل کشور عراق می باشد .دکترای ادبیات با گرایش نقد ادبی از الازهر دارد. به نوعی اولین عالم شیعهای است که به صورت مفصّلّ و منسجم به مقوله ساختارمندی سورههای قرآن میپردازد.

  بستانی دلیل ورود به بحث ساختارمندی را فلسفهدار بودن چینش آیات توسط رسول اللهص میداند. )بستانی1424ق، التفسیر البنائی ،1، 7(. ایشان قائل به وجود یک چهارچوب برای سورهها میباشند و سورهها را از جهات مختلف تقسیم میکنند. 

ایشان در تفسیر خود سعی میکند ساختمان همه سورههای قرآن را مطرح نماید. ایشان مدل جدیدی از روش تفسیر ساختاریارائه میدهد و بدون پرداختن به جزئیات آیات، سعی میکند ساختار یک سوره را نشان دهد. روش اصلی ایشان این است که هر سوره را به چند بخش تقسیم می کند و هر بخش را نیز به ریز بخشها، و الزاماً میان اینها ارتباط برقرار نمیکند مانند سوره بقره که آن را به 6 قِِسم تقسیم می کند. در برخی سورهها خصوصاً سورههای قصار، ایشان معمولاً یک هدف برای سوره مطرح مینمایند. به عنوان مثال ایشان موضوع رئیسی سوره انفطار را )برپائی ساعة و قضایای آن( میداند. )رک همو ،5، 298 (

7. عبد الکریم بیآزار شیرازى و سید محمد باقر حجتی ؛ تفسیر کاشف - معاصر

بیآزار شیرازی و حجتی سعی میکنند تفسیر کاشف را براساس نظریه ساختارمندی سورههای قرآن تدوین نمایند. البته این تفسیر ،تفسیر کاملی نیست و تا سوره هود ع منتشر شده است و تدوین آن ادامه دارد. البته بیآزار شیرازی در کتاب قرآن ناطق نیز به صورتمفصل به بحث ساختارمندی میپردازد.

در مقدمه تفسیر کاشف چنین آمده است: «قرآن یک واحد بهم پیوسته و مجموعه از هم ناگسسته است.... در این تفسیر نه تنهاهمبستگی و ارتباط آیات، بلکه همبستگی و ارتباط بخشهای مختلف سورهها با هدایت خود آیات قرآن دنبال میشود و این کار جدید و بیسابقهایست.» )بیآزار و حجتی1376ش، مقدمه تفسیر کاشف ،1، 13- 14(

تفسیر کاشف تفسیر ساختارمندی است و در آن برای هر سوره محور یا محورهایی مطرح میشود. به عنوان مثال مؤلفان تفسیرکاشف موضوع محوری سوره بقره را تقوی میدانند )همو،1، 44(

  بیآزار شیرازی در فصل پنجم کتاب قرآن ناطق، فرمولی را برای کشف ارتباط آیات براى تفسیر پیوسته با استفاده از رهنمودپیامبر اکرم )ص( و امام صادق )ع( را ارائه میدهند که سرتیترهای آن چنین است؛ 1. توجه به ترتیب و یکپارچگى آیات هر سوره. 2.

توجه به مطلع و پایان سوره و کشف محور یا محورهاى سوره. 3. توجه به فضاى تاریخى سوره و موارد و مصادر آیات. 4. توجه بهتأویل آیات و سبب آن. )رک بیآزار شیرازی1376ش، قرآن ناطق ،433-439(

8. مستنصر میر، نظم و انسجام در قرآن؛ معاصر

ایشان در کتابی با عنوان )انسجام در قرآن( در واقع به بررسی دیدگاههای تفسیری مرحوم امین احسن اصلاحی در کتاب تدبر قرآن پرداخته است و از این رهگذر موافقت کامل خود با ساختارمند دیدن سورههای قرآن را بیان کرده و دیدگاههای خود را در موردروش ساختاری نیز بیان می کند.  البته عمده مباحث ایشان همان مطالب فراهی و اصلاحی میباشد.  )برای مطالعه بیشتر رک میر1392ش، انسجام در قرآن، ترجمه: ابوالفضل حری( 

9. محمد علی خامهگر؛ ساختار هندسی سورههای قرآن- معاصر

  خامهگر از جامعه تشیع و اهل کشور ایران و از محققان فعال در حیطه علوم قرآنی و تفسیر هستند. در کتابی تحت عنوان ساختارهندسی سوره های قرآن کریم به تفصیل در مورد این نظریه صحبت می کنند.

ایشان در تبیین این بحث چنین مینویسند: « هرسوره داراى یک هدف اصلى است و محتواى سوره با محورها و مقاصد فرعىقابل تفکیک است و هردسته از آیات به لحاظ تناسب درونى و ارتباط نزدیکى که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعى قرار مى-گیرند. این محورها در یک نکته اصلى و اساسى که هدف و غرض اصلى سوره را تشکیل مىدهد مشترکند. بنابراین لازمه طبیعى اعتقاد به ساختار هندسى سورهها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقى آیات با یکدیگر معتقد باشیم به گونهاى که بتوان در یکنمودار درختى همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعى به یک عنوان و موضوع اصلى متصل نمود.» )خامه گر1386ش،ساختار هندسی سورههای قرآن کریم ،20(

ایشان در گفتار سوم کتاب خود، 14 روش را برای کشف اهداف و مقاصد سوره ها مطرح مینماید که عبارتند از؛ سیاق سوره،اسم سوره، آیات آغازین و پایانی سورهها، فضای نزول سوره، شأن نزول آیات، مکی یا مدنی بودن سوره، واژههای کلیدی سوره ،فضائل و خواص سوره، حروف مقطعه، تناسب سورههای همجوار، قصههای موجود در هر سوره، آهنگ انتهایی آیات و سورههای مشابه. )رک همو ،115-210(

  خامهگر از نخستین افرادی هستند که موضوع ساختارهندسی سورههای قرآن را به صورت منظم و تدوین شده مطرح نمودند.

البته ایشان افراد زیادی را جزء موافقان بحث ساختارمندی معرفی میکنند که با نگاه دقیقتر متوجه میشویم که همه اینها جزءموافقان ساختارمندی با توجه به تعاریف نمیتوانند باشند.

10. 10. احمد رضا اخوت؛ روشهای تدبر در قرآن- معاصر

  اخوت از جامعه تشیع و اهل کشور ایران هستند. اخوت کتابی را در این مؤسسه تألیف مینمایند با عنوان )روشهای تدبر در قرآن( در 10 جلد. در واقع ایشان ذیل این عنوان، بحث ساختارمندی سورههای قرآن را نیز مطرح کرده و به صورت مفصل در این زمینه صحبت میکنند و در خلال این ده جلد مثالهای زیادی نیز از ساختار سورههای قرآن مطرح مینمایند.

ایشان معتقد است: )تدبر به معنای توجه به عاقبت چیزی است. تدبر در قرآن به معنای توجه به عاقبت در نظر گرفته شده برایکلمات، آیات و مضامین سوره است ) ».اخوت1392ش، مقدمات تدبر در قرآن ،62(.

ایشان در مورد تدبر سورهای معتقدند که؛ «تدبر سورهای عبارت از بررسی یکپارچه یک سوره و به دست آوردن موضوعاتاصلی و فرعی آن برای دریافت و کشف غرض هدایتی آن است. غرضی که خداوند بر اساس رحمت خود آن را برای هدایت خلقنازل کرده است.» )هم و1392ش، روشهای تدبر سوره ای ،21(.

ایشان سعی می کنند روش جدیدی برای یافتن محور سورهها مطرح نمایند، در این روش ایشان آیات هر سوره را به سه دسته تقسیم می نمایند؛ 1- آیات اِِحکام: آیاتی هستند که از حقیقت ثابت بسیط سخن می گویند .2- آیات اِِحکام به تفصیل: آیاتی هستند کهاز نزول حقیقت ثابت بسیط به ما خبر میدهند. 3- آیات تفصیل: آیاتی هستند که متضمن پدیدهها، اتفاقات، رخدادها، واقعی تها و بهطور کلی بسترهای وقوعی هستند که به واسطه ظهور اِِحکام پدید آمدهاند. این حقیقت یا حقیقت اِِحکام را در بسترهای وقوع نشان می دهند و یا بستری هستند که در پی وجود اِِحکام پدید میآیند. )همو ،209(.

ایشان معتقدند که در هر سوره باید آیات را ابتدا به این سه دسته تقسیم نمود، آنگاه ارتباط آیات را مشخص نمود. در این نظر درواقع آیات اِِحکام، آیات محوری هستند. اخوت برای اثبات نظر خود نیز به تعدادی از آیات اشاره می نماید. بدون تبیین کامل آن آیات .

جمع بندی:

با توجه به این مطالب تعداد تفاسیر ساختاری 6 مورد میباشد، یعنی ذیل نظریه ساختارمندی سورههای قرآن که با روی کرد تفسیر ارائه شده است، تنها شش تفسیر تألیف شده است. و با توجه به این که 2 تفسیر از این 6 تفسیر، ناقص میباشند و در این دو تفسیر اغلب سورههای قرآن را تفسیر نشده است، لذا تنها 4 تفسیر کامل با روی کرد ساختاری تدوین شده است. این امر نشان دهنده نوپا بودن این نظریه است .

برخی از محققان اصرار بر این امر دارند که نشان دهند تعداد تفاسیر ساختاری بسیار بیشتر از این تعداد است، در حالی کهواقعیت این است که روش ساختاری یک بسته است و نباید با اجزاء این بسته، آن را بررسی کرد. یعنی اگر یک تفسیر تنها از بخشیاز این بسته استفاده کرده بود نمیتوان آن را جزء این روش دانست .

در یک بازنگری میتوان گفت تفاسیری که در آنها رنگ و بوی روش ساختاری دیده میشود خود به دو دسته تقسیم میشوند؛دسته اول تفاسیری هستند که در سطح عادی و معمولی از این روش استفاده کردهاند به نوعی حالت تیمن و تبرک دارد در حالیکه روش اصلی این دانشمندان چیز دیگری است، و حذف کردن مطالب مرتبط با روش ساختاری خللی در تفاسیر ایشان ایجاد نمیکند .

تفاسیری که با عنوان )تفاسیری که اهداف را تعیین میکنند و قائل به نظم هستند( معرفی شدند در واقع جزء این دسته هستند .

 اما دسته دوم تفاسیری هستند که در حد وسیع از این روش استفاده کرده اند و با حذف این روش، تفسیر ایشان ناقص جلوهمیکند و از حیِِّّز انتفاع خارج میشوند، که به نظر میرسد تفاسیر ساختاری اصلی در واقع این تفاسیر هستند، با بررسیهای انجام شده مشخص شد که تنها 6 تفسیر حائز این شرایط هستند که ذکر شد. و با توجه به ناقص بودن 2 تفسیر لذا به نظر میرسد تنها 4 تفسیر جامع با رویکرد روش ساختاری وجود دارد. این 4 تفسیر عمده شرایط مطرح شده برای روش ساختاری را دارا هستند، از جملهاینکه؛ برای هر سوره محور یا محورهایی را مطرح میکنند و سعی میکنند میان اجزای سوره و محور اصلی سوره ارتباط برقرار نمایند و سعی میکنند بر اساس این ارتباطات برداش تهای بیشتری نمایند.

توجه به این نکته بسیار ضروری است که صرف استفاده یک مفسر از برخی مؤلفههای روش ساختاری نمیتواند مبنایی باشد برای قرار دادن آن تفسیر در زمره تفاسیر ساختاری. بسیاری از تفاسیری که ادعا می شود در زمره تفاسیر ساختاری هستند در واقعنشانههایی از این روش را دارند نه اینکه انطباق داشته باشند .

اگر این تفاسیر را تفاسیر ساختاری بدانیم در واقع باید بپذیریم که روش ساختاری در واقع یک روش نیست که تفاوت جدی باسایر روشها داشته باشد. که این با لحن صحبت طرفداران این نظریه سازگاری ندارد. چرا که طرفداران این نظریه معتقدند که روشساختاری روشی بسیار بدیع در تفسیر قرآن است که با استفاده از آن میزان برداشت از قرآن به میزان قابل توجهی افزایش مییابد.

البته این مقوله امری طبیعی است چرا که این روش با این گستردگی روشی جدید است و توسط معاصران مطرح شده است. لذاطبیعی است که تفاسیر مبتنی با این روش کمتر نوشته شده باشد به نظر میرسد اینکه حدود 6 تفسیر از این روش اثر گرفته و سعی شده در تفاسیر از این روش بهره گرفته شود خود نشانه پویایی این روش و زنده بودن آن است .

د) مخالفان ساختارمندی

مخالفان بحث انسجام درونی سورههای قرآن خود دسته جات مختلف و دلایل مختلفی دارند. در مجموع میتوان این دسته از محققان را به 3 دسته تقسیم نمود؛ دسته اول؛ مخالفان توقیفی ت چینش آیات. در واقع این محققان با مخالفت با توقیفیت در واقع به نوعی با علم مناسبت و ساختارمندی نیز مخالفت کردهاند. دسته دوم؛ مخالفان علم مناسبت. برخی از محققان هستند که با بحث توقیفیت موافق هستند اما با علم مناسبت موافق نیستند. این محققان نیز با مخالفت با علم مناسبت به نوعی مخالفت با ساختارمندی را نیز انجام داده-اند. دسته سوم؛ محققانی که با توقیفیت و علم مناسبت موافق هستند اما با ساختارمندی سورههای قرآن و قائل شدن به محور و...

مخالف هستند.

از آن جا که مخالفت با توقیفیت و علم مناسبت در واقع مخالفت با ساختارمندی سورههای قرآن است لذا در واقع همه این

مخالفان در مخالفت با یک چیز اتفاق نظر دارند و آن ساختارمند دیدن سورههای قرآن است. لذا در اینجا همه این دانشمندان در کنار هم معرفی میشوند.

1( شوکانی محمد بن على بن عبد الله، تفسیر فتح القدیر ) 1173- 1250 ق(- مخالف کامل علم مناسبت

ایشان معتقد است که علم مناسبت علمى پرزحمت و بىنتیجه است که هیچ سودى بر آن مترتب نیست و کسانىکه به دنبال یافتن مناسب تهایى در کلام الله هستند خود را به مشقت انداخته و به بیراهه رفتهاند و مطالبى برخلاف انصاف گفت هاند. ایشان آوردن مباحث مختلف و گاه متباین را از ویژگیهای روش عرب در سخنوری میداند که قرآن نیز خود را بدان متصف نموده است. ایشان همچنین متذکر میشوند که علم مناسبت موجب تفسیر به رأی میشود. )رک شوکانی1414ق ،1، 85-87(

ایشان البته بحث ترتیب مصحف را نیز توقیفی نمیداند و منسوب به صحابه متصدی این کار میداند. )رک همو(. بر اساسمبنای مورد قبول شوکانی نه تنها نظریه «وحدت موضوعی» مخدوش است، بلکه تلاش برای کشف هرگونه تناسبی میان آیات، معنادار نخواهد بود.

شاید بتوان مدعی شد، شوکانی جدیترین مخالف علم مناسبت و بحث ساختارمندی میباشند .

2( سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛) 1312-1412ق( - مخالف توقیفیت آیه 3 و 67 سوره مائده )رکطی ب1378ش ،4، 296 و 422(

3( محمد حسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن؛) 1319-1401ق(

علامه طباطبائى با این که معتقد به توقیفى بودن ترتیب آیات در اکثر سورههاى قرآن کریم است، در عین حال اعتقاد به وقوع اجتهادصحابه در چینش برخی از آیات دارند و استدلال اصلی ایشان نیز روایاتی مربوط به جمع اول قرآن )در زمان خلیفه اول( و هم چنین روایات چینش آیات سوره ها می باشد. البته ایشان به کلی مخالف توقیفیت ترتیب سوره های قرآن کریم نیز هستند.

علامه طباطبائی بحث مفصلی در این خصوص را ذیل آیه 9 سوره حجر انجام می دهند. با توجه به این مطالب به نظر میرسد علامه طباطبائی عقیده به توقیفى نبودن ترتیب گروهى از آیات در جمع آورى قرآن پس از رحلت دارد، امّّا در زمان حیات پیامبر اکرم ،که خود آن حضرت ناظر در امر کتابت قرآن بوده است، بىگمان چنین امرى اتفاق نیفتاده و ترتیب، توقیفى بوده است. علامه طباطبائی جایگاه تمام آیات مکی که در سوره های مدنی هستند و یا بالعکس را به شرط آن که دلیلی بر تعیین مکان آن ها توسط رسول الله صدر دست نداشته باشیم را اجتهادی میدانند. )رک طباطبائی¹⁴¹⁷ق، ¹²، ¹²⁷-¹²⁸(. همچنین آیاتی که تاریخ نزولشان با تاریخنزول سوره مورد نظر تفاوت زیادی دارند به شرط آن که دلیل بر تغییر مکان آن آیه توسط رسول اللهص را نداشته باشیم، مانند آیه

²⁸¹ سوره بقره )رک همو ،¹²، ¹²⁸(، ³ مائده )همو ،⁵، ¹⁶⁷- ¹⁷⁰( و ³³ احزاب )همو ،¹⁶، ³¹²(. 

علامه طباطبائی جزء مفسرینی هستند که معمولاً در ابتدای هر سوره، هدف آن سوره را ذکر میکنند، ایشان قائل به علم مناسبتهستند، اما مخالفت ایشان با توقیفیت همه آیات، موجب میشود تا ایشان در زمره مخالفان ساختارمندی نیز قرار بگیرند.

4( محمد جواد مغنیه، تفسیر الکاشف؛) 1321- 1400ق(- مخالف علم مناسب ت. )رک مغنیه1424ق، تفسیر الکاشف ،1، 15(

5( ناصر مکارم شیرازى، قرآن و آخرین پیامبر؛ )متولد  1344ق(-  مخالف ساختارمندی.  )مکارم1387ش، قرآن و آخرین پیامبر ،307(.

6( محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن؛) 1348- 1427ق(- مدعی جابه جایی در برخی از آیات. برخی از آیاتی کهآیت الله معرفت ذکر می کنند عبارتند از؛ سوره ممتحنه، بقره 240 و مائده3 )رک معرف ت1415ق ،1، 277-280(.

7( سید علی حسینی، معاصر – مخالف ساختارمندی. )رک حسینی، بخش نتیجه.( بحث و نتیجهگیر ی

در مجموع، این نظریه 11 موافق و 7 مخالف جدی دارد، در این موافق تها و مخالف تها نکات جالبی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود: 

آغاز جدی بحث ساختارمند بودن سورههای قرآن به حدود 100سال قبل باز می گردد و این نشان از نوپا بودن این نظریه دارد.

این موضوع در میان علمای اهل سنت آغاز شده و در میان ایشان گسترش پیدا کرده است. حدود هشتاد سال پس از جریان این بحث در میان اهل سنت، این موضوع به جهان تشیع راه پیدا کرده و برخی از شیعیان به تبیین این نظریه اقدام نمودهاند. علما در پنج کشور هند، مصر، سوریه، عراق و ایران در این زمینه بیشترین فعالی تها را داشتهاند.

شش مخالف از هفت مخالف این نظریه در میان شیعیان ایران و لبنان میباشد، لذا این موضوع نشان میدهد که بیشتر مخالفیناین نظریه در میان شیعیان میباشند. مخالف دیگر نیز در زمانی بوده اند که این نظریه بدین صورت هنوز مطرح نشده بود .

برخی از مبدعان اصلی این نظریه با مستشرقان ارتباط داشتهاند؛ فراهی به زبان انگلیسی مسلط است، عبدالله دراز 12 سال درفرانسه سکونت داشته و دارای دکترای فلسفه ادیان از دانشگاه سوربون فرانسه است، سید قطب مدتها در آمریکا بوده و مدرک کارشناسی ارشد خود را از آمریکا دریافت کرده است و ... این موضوع نشان میدهد که احتمال دارد این نظریه در ادامه برخی مباحثزبان شناسی در غرب مانند ساختار متن و ...  باشد .

اولین عالم شیعهای که در موافقت با این نظریه کتاب تألیف نمود و آن را ترویج داد جناب بستانی است و ایشان مدرک دکترایادبیات خود را از دانشگاه الازهر اخذ نموده است، جائی که برخی از پیشگامان این نظریه نظیر: محمد عبدالله دراز استاد آنجا بوده اند.

شاید بتوان گفت مهمترین موافق این نظریه  که این موضوع را بسیار گسترش داد سعید حوی باشد و مهمترین مخالف آن که باریشههای بحث یعنی توقیفیت و علم مناسبت مخالف است شوکانی باشد.

چهار تن از موافقان و پنج تن از مخالفان یک دوره تفسیر کامل تألیف کردهاند.

توجه به این نکته بسیار ضروری است که این نظریه یک نظریه نوپاست. نمیتوان گفت این نظریه ادامه علم مناسبت است. درواقع قائلین به این نظر معتقدند که این بحث، یک روش برای تفسیر قرآن است. به نظر میرسد هنوز مراحل طفولیت این نظریه تمام نشده و این نظریه به بلوغ کامل نرسیده است.

منابع

¹⁾ قرآن کریم.

2) ابن عاشور، محمد بن طاهر. بیتا. التحریر و التنویر. بیروت: موسسه التاریخ.

3) اخوت، احمد رضا .1392ش. مقدمات تدبر در قرآن. تهران: انتشارات قرآن و اهل بیت نبوت علیهم السلام.

4) ارمى علوى، محمد امین بن عبدالله .1426ق. تفسیر حدائق الروح و الریحان فى روابى علوم القرآن. بیروت: دار طوق النجا ه.  

5) اصلاحی، امین احسن .1430ق، تدبر القرآن، پاکستان، لاهور: فاران فاؤندیشن.

6) آلوسى، سید محمود .1415ق. روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالكتب العلمی ه.

7) ایازی، سید محمد علی .1379ش. چهره پیوسته قرآن. تهران: مؤسسه پژوهشهای قرآنی.

8) بازرگان، محمد علی .1378.  نظم قرآن. تهران: انتشارات قلم، چاپ دوم.

9) البستانی، محمود .1424ق. التفسیر البنائی للقرآن الكریم، مشهد: آستان قدس رضوی.  

10) البقاعى، برهان الدین ابن الحسن ابراهیم. بیتا. نظم الدرر فى تناسب الایات و السور. قاهره: دارالكتب الاسلامی.

11) بیآزار شیرازی، عبدالكریم  و حجتی سید محمد باقر. 1376ش. تفسیر کاشف. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپچهارم.

¹²⁾ جوادى آملى، عبد اللّّه، تسنیم، قم، انتشارات رجاء ،¹³⁷⁸ ش.  

13) حجازی،محمد محمود .1390ق. الوحدة الموضوعیة فى القرآن الكریم. مصر: دارالكتب الحدیثیه.  

¹⁴⁾ حوی، سعید .¹⁴²⁴ق. الاساس فى التفسیر. قاهره: دارالسلام. 

15) خامه گر، محمد .1386ش. ساختار هندسی سورههای قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. 

16) خفاجى، احمد بن محمد .1417ق. عنایة القاضى و کفایة الراضى. بیروت: دار الكتب العلمیة.  

17) دراز، محمد عبد الله .1426ق. النباء العظیم. قاهره: دارالقلم للنشر و التوزیع.

18) دروزة، محمد عزت. 1383ق. التفسیر الحدیث. قاهره: دار إحیاء الكتب العربیة.  

19) رستگار جویبارى، یعسوب الدین. 1380ش. تفسیر البصائر. قم: مكتب آیت الله یعسوب الدین رستگار جویباری. 

20) رشید رضا، محمد.1990م. تفسیر المنار، مصر:الهیئه المصریه العامه للكتاب .

21) زحیلى، وهبة بن مصطفى .1418ق. التفسیر المنیر فى العقیدة و الشریعة و المنهج. بیروت: دار الفكر المعاصر.  

22) سید قطب، سید بن قطب بن ابراهیم شاذل ی. 1412ق. فی ظلال القرآن. بیروت-قاهره: دارالشروق.

23) شحاته، عبدالله محمود، 1369ش. در آمدی به تحقیق در اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم، ترجمه: سید محمد باقرحجتی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول.   

24) شلتوت، محمود .1379ش. تفسیر القرآن الكریم، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول. 

25) شوکانی، محمد بن علی .1414ق. فتح القدیر.  بیروت و دمشق: دار ابن کثیر و دار الكلم الطی ب.

26) صابونى، محمد على .1421ق. صفوة التفاسیر تفسیر للقرآن الكریم. بیروت: دار الفكر. 

27) الصعیدى، عبد المتعال .1413ق. النظم الفنى فى القرآن. قاهره: مكتبة الآداب.

28) طباطبائی، محمد حسین .1417ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامع هى مدرسین حوزه علمیه ق م.

29) طنطاوى، سید محمد. بیتا. التفسیر الوسیط للقرآن الكریم. قاهره: دار نهضه مصر للطباعه و النشر.  

30) طیب، سید عبد الحسین .1378ش. اطیب البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات اسلام .

31) فخر رازى، محمد بن عمر .1420ق. مفاتیح الغیب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

32) الفراهی، عبدالحمید .2008م. تفسیر نظام القرآن و تاویل الفرقان بالفرقان. هند: الدائرة الحمیدیه. 

33) فضل الله، سید محمد حسین .1419ق. تفسیر من وحى القرآن. بیروت: دار الملاك للطباعة و النشر.  

34) لجنة من علماء الازهر. 1414ق. التفسیر الوسیط للقرآن الكریم.. قاهره: الهیئه العامه لشئون مجمع البحوث الاسلامیه بالازهر،چاپ اول. 

35) لسانی فشارکی، محمد علی و مرادی زنجانی، حسین. 1394ش. سوره شناسی روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم. قم:

نصایح.

36) مدرسى، سید محمد تقى .1419ق. من هدى القرآن. تهران: دار محبى الحسی ن.

37) مراغى، احمد بن مصطفى. بیتا. تفسیر المراغى. بیروت: داراحیاء التراث العرب ى.

38) معرفت، محمد هادی .1415ق. التمهید فی علوم القرآن. قم: مؤسسة النشر الاسلامى.

39) مغنیه، محمد جواد .1424ق. تفسیر الكاشف. تهران: دار الكتب الإسلامیة.  

40) مكارم شیرازى، ناصر. 1374ش. تفسیر نمونه. تهران: دار الكتب الإسلامیة.  

41) -----------. 1387ش. قرآن و آخرین پیامبر. تهران: دارالكتب الاسلامیه.  

42) میدانی، عبدالرحمن حسن. 1400ق. قواعد التدبر الأمثل للكتاب الله عزوجل، دمشق: دارالقلم، چاپ اول.

43) --------------.1420ق معارج التفكر و دقائق التدبر. دمشق: دارالقلم، چاپ اول.  

44) میر، مستنصر.1392ش. انسجام در قرآن. ترجمه: ابوالفضل حری. تهران: حكمت.

45) نجفى، محمد جواد .1398ق. تفسیر آسان. تهران: کتابفروشی اسلامیه.

46) هاشمى رفسنجانی، على اکبر .1386ش. تفسیر راهنما. قم: بوستان کتاب) انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم(.  

⁴⁷( حسینی، سید علی. ¹³⁸⁷ش« .وحدت موضوعی سوره های قرآن در ترازوی نقد». پژوهشهای قرآنی ⁵⁴-⁵⁵ )²و³(:

  .206-261

 

 دانلود کامل مقاله

 

 

 دکتر فاضل دکتری علوم قرآن و حدیث. استاد مدعو دانشگاه بین المللی امام خمینی ره قزوین Morteza.fazel@yahoo.com