انسجام درونی سوره های قرآن

 

مقاله دکتر فاضل در خصوص انسجام درونی سوره های قرآن و بررسی نقاط قوت و ضعف آن

 

 چکیده

نگاه ساختاری به سورههای قرآن از جمله روشهای جدید در بررسی سورههای قرآن میباشد. این روش سه رکن اصلی دارد: هر سوره قرآن یک واحد منسجم است، سورههای قرآن دارای محور هستند و این که همه اجزای سوره به دنبال تبیین و تفصیل محور سوره میباشند. از جمله تبعات مهم این روش به ادعای موافقان آن، ازدیاد برداشت از قرآن و فهم بیشتر مقاصد نزول قرآن میباشد.

برای دانلود مقاله اینجا کلیک کنید

 

 

اصل این بحث یک موضوع معاصر میباشد که توسط فراهی مفسر هندی و محمد عبدالله دراز محقق مصری ارائه شدهاند اما اینروش توسط دیگران ادامه یافته است. در مجموع ده نفر از محققان در خصوص این موضوع فعالیت علمی مفصلی انجام داده اند.

این روش دارای موافقان و مخالفان بسیاری است، در مجموع موافقان این روش با ارائه ادله قرآنی، روایی، عقلی و ... اصل آن رااثبات کردهاند اما هنوز در چهار مقوله ضعف دیده میشود؛ اول: اثبات جزئیات این روش مانند محور داشتن سورهها دوم: تبیین دقیققرآنی و روایی این روش. سوم: شیوه اجرای این روش در قرآن. چهارم: جایگاه این روش در تفسیر قرآن و ارتباط آن با سایر روش-ها. هنوز این موضوع، یک موضوع کاملاً قرآنی محسوب نمی شود و برای تحقق آن نیاز به فعالیت علمی گستردهتری میباشد .

کلید واژهها: انسجام درونی سوره ها، اثبات قرآنی، محور سوره، علم مناسب ت.            

مقدمه 

قرآن به عنوان مهمترین منبع مسلمانان و گران بهاترین شیئی که دست ایشان است، همیشه مورد توجه قرآن پژوهان بوده است. ایشان سعی کردهاند از روشهای مختلفی برای بهره بردن از این کتاب ارزشمند استفاده نمایند. از جمله روشهای مهمی که بیشتر موردتوجه محققان معاصر قرار گرفته، روش ساختارمند دیدن سورههای قرآن است. موافقان این روش اعتقاد دارند که هر سوره قرآن یکمتن منسجم و دارای نظم و ساختار است و هر سوره دارای یک یا چند محور میباشد. ایشان معتقدند که همه آیات یک سوره به دنبال تبیین و تفصیل محور هر سوره هستند.

از این روش با عناوین مختلف یاد میشود وحدت موضوعی سورههای قرآن، یا انسجام درونی سورههای قرآن، یا ساختمان

سورههای قرآن، ساختار هندسی و ... مطرح کردهاند. همه این عناوین با تفاوتهای اندک به دنبال تبیین یک چیز هستند و آن اینکه در تفسیر قرآن باید یک سوره را یک واحد به هم پیوسته دانست که در مورد یک یا چند موضوع در آن صحبت میشود .

موافقان این روش معتقدند که روشهای غیر از این روش، قرآن را نمیتوانست به صورت یک کل ببیند بلکه بیشتر قرآن بهصورت آیه به آیه و یا حداکثر سیاق به سیاق مورد بررسی قرار میگرفت، لذا با مطرح کردن موضوع ساختارمندی در واقع نقیصه روشهای دیگر مرتفع میشود. البته موافقت با روش ساختاری در تفسیر قرآن به معنای نفی سایر روشها خصوصاً روش ادبی نیست ،بلکه این روش، نگاهی جامعتر به سورههای قرآن است .

در این مقاله توصیفی تحلیلی بناست تبیینی از بحث انسجام درونی سورههای قرآن ارائه شده و نقاط قوت و ضعف آن مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد. با امید به اینکه با اصلاح نقاط ضعف، روشی متقن و نوین که متکی بر آیات قرآن و منتج از آن است، بهجامعه قرآنپژوهان ارائه گردد .

تبیین مقوله «انسجام درونی سورههای قرآن» و مفاهیم مرتبط با آن

مفسران و محققان قرآنی دو دیدگاه کلی در مورد یک سوره و آیات درون آن دارند؛ برخی بر این باورند که سوره مجموعهای از آیات میباشد که در زمانهای مختلف و به دلایل مختلف نازل شدهاند و آیات درون یک سوره از موضوعات مختلفی صحبت میکنند و ارتباطی با هم ندارند. اما برخی دیگر از علما اعتقاد دارند که میان آیات یک سوره ارتباط وجود دارد و این ارتباط به حدی است کهمیتوان گفت سوره دارای یک انسجام و نظام است.

مخالفان مقوله انسجام داشتن سورههای قرآن خود نظرات مختلفی دارند؛ برخی بر این باورند که به هیچوجه میان آیات یک سورهارتباط خاصی وجود ندارد و در این خصوص دلایل مختلفی ذکر میکنند که باید در جای خود مورد نقد و بررسی قرار گیرد، از طرف دیگر موافقان ساختارمندی سورههای قرآن یا انسجام درونی سورهها نیز دارای نظرات مختلف بوده اما در یک نقطه اشتراک کامل دارند که آیات درون سورههای قرآن ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و توقیفی هستند. این دانشمندان که تعدادشان بسیار بیشتر از مخالفان انسجام درونی سورههای قرآن است، برخی از علماء شیوه تفسیریشان را بر مبنای تفسیر ساختاری یا انسجاممند قرار دادهاند ودر این مسیر زحمات بسیاری را متحمل شدهاند، مانند تفسیر کاشف تألیف سید محمد باقر حجتی و بی آزار شیرازی، تفسیر الاساس فی التفسیر تألیف سعید حوی، سید قطب در فی ظلال القرآن، تدبر قرآن تألیف امین احسن اصلاحی، التفسیر البنائی تألیف محمودبستانی و .... 

بحث انسجام درونی سورههای قرآن با دو موضوع ارتباط تنگاتنگی دارد؛ بحث توقیفیت چینش آیات درون سَوَر و همچنین بحثعلم مناسب ت. در برخی از آثار دانشمندان میان این سه موضوع، خِِلط صورت گرفته، گاهاً نظریه انسجام درونی سورههای قرآن، همان علم مناسبت دانسته شده و ... . لذا در این ادامه سعی شده با تعاریف دقیق این سه مقوله، نقاط اشتراک و افتراق آنها تبیین شود.

توقیفیت آیات درون سور

از نظر لغوی )توقیف( مصدر باب تفعیل و از ریشه )وقف( می باشد، در معجم مقاییس اللغة چنین آمده است؛ )أصلٌ واحد یدلُّ على

تمکُّ ث... و لا یقال ف ى شىءٍ أوقَفُْتُ إلََّّا أنه م یقولو ن للذ ى یکو نُ ف ى ش ى ءٍ ث م یَنزِ ع عن ه( )ابن فارس1404ق، 6، 135(. لسان العرب نیز چنین تعریف میکند؛ )الوُقُُوف خلاف الجُُلوس( )ابن منظور1414ق،9، 359 ( در مجموع میتوان گفت که توقیف یعنی مکث کردن و ایستادن تدریجی.

در اصطلاح علوم قرآنی، منظور از توقیفیت آیات در سَوَر این است که؛ آیات درون سورههای قرآن به دستور و با نظر پیامبر اسلام ص چینش شدهاند. و اجتهاد دیگران در این زمینه دخیل نبوده است. قائلان به توقیفیت معتقدند اگر جمعآوری قرآن در دوران برخی از خلفا را نیز بپذیریم آنها مربوط به چینش قرآن نبوده است و قرآن تنها با نظر رسول الله ص مرتبسازی شده است .

ارتباط معنای لغوی و اصطلاحی نیز واضح است، توقیفیت آیات یعنی ایستادن آیات در جایگاه کنونی شان .

علم مناسبت

از نظر لغوی مُناسَبََة مصدر باب مفاعلة است و از ریشه )نسب( میباشد. در تعریف این ریشه چنین آمده است؛ «کلمةٌ واحدة قیاسُُها اتِِّّصال ش یء بشیء.» )ابن فارس1404ق، 5، 423(.   مصطفوی نیز ذیل ریشه )نسب( چنین مینویسند: «أنّ الأصل الواحد فی المادّّة:

هو الربط بین شیئین. و من مصادیقه: الربط بین أفراد الأرحام و الأقرباء، و القرابة و الشباهة و الاتّّصال و المشاکلة إذا کانت مع ارتباط ».

)مصطفوی1368ش ،12، 94(   ابن منظور نیز مناسبة را چنین تعریف میکنند: «منُاسََبة أََی مشُاَکَلَة» )ابن منظور1414ق ،1، 756(.

با توجه به این تعاریف میتوان گفت؛ مناسبت یعنی اتصال و ارتباط داشتن دو یا چند چیز به یکدیگر.

در اصطلاح دانشمندان علوم قرآنی، علم مناسبت علمی است که در مورد ارتباطات و اتصالات مختلف درون قرآن صحبت می-کند. سیوطی در الاتقان علم مناسبت را چنین تعریف میکند: )مناسبت در لغت همشکل بودن و نزدیک به هم بودن را گویند، و در آیات و مانند آنها به معنى ربط دهنده بین آنها برمىگردد، عامّ باشد یا خاص، عقلى یا حسّّى یا خیالى یا أنواع دیگر علاقهها و یا تلازمذهنى، مانند سبب و مسبّّب و علت و معلوم و دو نظیر و دو ضدّ و أمثال اینها( )سیوطی1421ق،الاتقان ،2، 218(.

مناسبت در قرآن با توجه به حجم مورد بررسی دارای چند نوع میباشد؛ مناسبت آیهای، مناسبت میان چند آیه، مناسبت سیاقی،مناسبت بین سیاقی، مناسبت سورهای، مناسبت میان دو سوره، مناسبت میان دستهای از سورهها و مناسبت میان کل سورههای قرآن .

البته ارتباط برقرار کردن میان آیات نیز دارای انواعی است مانند؛ تنظیر، تضاد، استطراد، حسن تخلص و ... . که عمده این موارد جزء صنایع ادبی میباشند، به همین دلیل است که برخی از دانشمندان علم مناسبت را شاخه ای از علم بدیع در بلاغت میدانند و در آنجادسته بندی نمودهاند. به عنوان مثال ابن ابی الاصبع مصری در کتاب بدیع القرآن در نوع 54 بحث علم مناسبت را مطرح میکنند. )ابن ابی الاصبع1368ش، 231( 

نظریه انسجام درونی سورههای قرآن

از دیرباز مباحث بسیاری بین دانشمندان در جریان بوده مبنی بر این که آیا آیات درون یک سوره دارای یک ساختار و انسجام میباشند یا خیر؟ از این بحث با عناوین مختلفی یاد شده است؛ انسجام درونی سورههای قرآن، نظم قرآن، ساختار سورههای قرآن، ساختارهندسی سورهها، وحدت موضوعی سورهها، مناسبت میان آیات و. .... 

البته باید توجه داشت که بحث ساختار مندی سورهای قرآن با این گستردگی که امروز مطرح هست یک بحث جدید در حیطه قرآن محسوب میشود، لذا باید تعاریف اصلی این بحث را در کلام دانشمندان معاصر بیابیم .

  فراهی) 1280-1349ق( اولین فردی است که با تفصیل در خصوص ساختارمندی سورههای قرآن صحبت می کند. ایشانمعتقد است هر سوره دارای یک مضمون محوری با عنوان عمود است که کل سوره حول آن میچرخد و رابط میان همه آیات است.

)رک فراهی2008م ،41-47(. ایشان نامگذاری سورهها را بر اساس مقاصد سورهها و راهی برای تشخیص عمود سوره میداند )رک همو،62-63( 

ایشان در تفسیر هر سوره، ابتدا عمود آن سوره را مطرح کرده و سعی میکند ارتباط اجزای سوره را با عمود سوره مشخص نمایدکه گاهاً به صورت کامل انجام نمیگیرد آنگاه به تفسیر و تأویل آیات میپردازد. البته این ترتیب گاهی جابه جا می شود مانند سورهعصر. فراهی ارتباط هر سوره با سوره قبل و بعد را نیز بیان می کند. ایشان هر سوره را به چند بخش تقسیم میکند و برای هر بخش مضمون جامعی را انتخاب مینماید، سپس سعی میکند یک مضمون جامع برای همه بخشها در نظر بگیرد .

پس از فراهی، محمد عبدالله دراز) 1312-1378ق( دومین فردی است که به صورت مفصل به بحث ساختارمندی در کتابی باعنوان النباء العظیم میپردازد. برخی ایشان را اولین فرد میدانند اما با توجه به تاریخ تولد   فراهی و دراز که حدود 32 سال با هم فاصله دارند، به نظر می رسد   فراهی نفر اول باشد و دراز نفر دوم. 

کتاب النباء العظیم در واقع یک کتاب ذیل بحث علم ساختار نیست، بلکه کتابی است در حیطه قرآن شناسی، دراز در بخشی ازاواخر این کتاب به بحث ساختارمندی میپردازد،

محمد عبدالله دراز دلیل ورود به بحث ساختارمندی را پراکنده به نظر رسیدن قرآن می داند. )رک دراز1426ق، 176- 191( 

 ایشان آیات هر سوره را مانند اجزای بدن انسان میداند که با رگها، مفاصل و ... به هم متصل هستند. لذا هر سوره را دارایغرض خاصی میداند که اجزای آن برای رسیدن به آن غرض کنار هم چیده شده اند. )دراز1426ق ،188 – 192( 

 ایشان سپس به عنوان مثال سراغ بزرگترین سوره قرآن رفته و سعی میکند ساختار آن را ترسیم نماید، بدین منظورایشان معتقد است که سوره بقره از یک مقدمه و چهار مقصد ویک خاتمه تشکیل شده اس ت: مقدمه, شأن هدایتى قرآن را بحث مىکند. مقصد اوّّل: عموم مردم را به اسلام فرا مى خواند. مقصد دوّّم: عهده دار دعوت از اهل کتاب به اسلام اس ت. مقصد سّوّم: به شرح قوانینى از اسلام مىپردازد .مقصد چهارم: از انگیزه پاى بندى دینداران به دستورات دینى سخن گفته اس ت. خاتمه نیز در مقام بیان و معرفى کسانى است که دین را پذیرفتهاند .ایشان برای هر قسمت نیز اجزائی را در نظر میگیرند. )رک همو، 196-283( 

«سید قطب» براى ترسیم وحدت جامع و روح کلى هرسوره چنین مىگوید: «از جمله هماهنگی هاى هنرى در قرآن، تسلسلمعنوى موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرض به غرض دیگر اس ت.» )سید قط ب1415ق، التصویر الفنی فی القرآن، 88( 

وى در تفسیر فى ظلال القرآن همین سخن را به تعبیر دیگرى بیان مىکند و مىگوید: «کسى که در زیر سایه قرآن آرمیده و زندگىرا در پرتو آن طى مىکند مىبیند که هرسوره داراى وجود مستقل و شخصیت جداگانهاى است که گویى جان در تن دارد، جان زندهاى که داراى سیما و صفات و انفاس است و دل از آن زنده و تپنده م ىگردد. همچنین هرسوره داراى یک یا چند موضوع اساسى است که چسبیده به محور مخصوصى بوده و بر گرد آن مىچرخد هر سوره داراى فضاى ویژهاى است که بر تمام موضوعات داخلآن سایه مىاندازد و روند سوره را به گونهاى درمىآورد که در برگیرنده این موضوعات از زوایاى معینى باشد. میان اجزاء سوره هم مطابق چنین فضایى، همخوانى و هماهنگى ویژهاى پدید مىآید.» )سید قط ب1412ق،فی ظلال القرآن،1، 53( 

ایشان در ابتدای تمام سورهها، شمای کلی سوره را بیان میکند و برای هر سوره یک محور موضوعی بیان مشخص میکند و سعیمیکند تمام آیات را به آن محور موضوعی ارتباط دهد. البته عمده موضوعات محوری بیان شده برای سورههای مدنی، اجتماعی و سیاسی است و برای سورههای مکی اعتقادی است چرا که معتقد است سورههای مکی برای تحکیم اعتقادات نازل شدهاند و سوره-های مدنی برای ایجاد یک اجتماع پویا. )رک همو( 

سعید حوی با نگارش الاساس فی التفسیر، سعی کرد ساختار منسجمی از همه سورههای قرآن ارائه دهد.

ایشان 3 دلیل برای ورود به بحث ساختارمندی مطرح میکند؛ پاسخ به شبهه پراکندگی، تأکید بر اعجاز قرآن و ازدیاد معنا. )رکمقدمه حوی1424ق( 

وی معتقد است سوره بقره بیان تفصیلی سوره فاتحه است و سوره های بعد، بیان تفصیلی از آیات مختلف سوره بقرهاند و از اینرو میکوشد تا به نحوی میان موضوعات اصلی یک سوره با آیات سوره بقره رابطه برقرار کند، ایشان محور سورههای بعد از سوره بقره را در سوره بقره جستجو می کند. لذا گاهی در تشخیص محور و غرض سوره ها به تکلف افتاده است. )رک همو( 

در واقع ایشان، صاحب یک نظر منحصر به فرد در تفسیر قرآن و روش ساختاری میباشد، اینکه محور هر سوره را در آن سورهجستجو نکنیم بلکه آن را در سوره بقره جستجو کنیم. البته استدلالهای ایشان برای این موضوع بسیار اندک بوده و اقناع کننده نمی-باشد. ایشان خود را اولین مفسر با روش وحدت قرآنی )ساختارمندی( میدانند. میتوان گفت الاساس فی التفسیر واضحترین تفسیردر روش ساختاری است .

البته حوی همه آیات سوره بقره را محور نمیدانند و برخی از آیات را در امتداد برخی از آیات محوری سوره بقره میدانند. بهعنوان مثال ایشان آیه 21-25 سوره بقره را محور سوره نساء می دانند اما آیه 83 ، 188، 228 و ... از سوره بقره را امتداد آیات 25-21 می دانند. )رک همو ،2، 1044( 

  حوی نظریه خود را در قسمتهای مختلف تفسیر خود ذکر کردهاند و این خود نشاندهنده آن است که ایشان نظر خود را به مرور و در خلال تفسیر سورهها کامل کردهاند .

در مجموع ایشان سورههای بعد از سوره بقره را تفصیل بخشی از آیات سوره بقره میداند، و از آنجا که ممکن است چند سوره

تفصیل یک بخش از سوره بقره باشند لذا میان آن سورهها نیز ارتباط وجود دارد، مانند سوره احزاب تفصیل آیات 21-27 سوره بقره میباشد، سوره نساء هم تفصیل آیات 21-25 سوره بقره و سوره مائده نیز تفصیل آیات 26-27 سوره بقره میباشد. لذا به دلیلاینکه محور سوره احزاب در سوره بقره، مجموع آیات محوری سوره نساء و مائده در سوره بقره میباشد، لذا سوره احزاب علاوه بر تفصیل آیات 21-27 سوره بقره، تفصیل سوره نساء و مائده نیز به صورت متناوب میباشد .

 محمود بستانی در مقدمه التفسیر البنائی للقرآن الکریم چنین میگوید: «وضع الآیات فی سورة خاصة و تحدید مکان الآیة من

السورة او الآیات الاخری کل ذلک یعنی أن السورة هی هیکل او بناء قد خطط له بدقة و اتقان، و ان لهذا التخطیط فلسفته او نکاته الفکریة» )بستانی1424ق، التفسیر البنائی ،1، 7( 

ایشان قائل به این است که هر سوره دارای هدفی است و موضوعات، حول آن هدف که محور سوره است، می چرخند )رکهمو ،8(  

  عبد الرحمن حسن حبنکة میدانى در کتاب قواعد التدبر الامثل للکتاب الله عزّّوجل معتقد است؛ «جملات قرآن مانند دانههایجواهری هستند که که در یک رابطه تنگاتنگ منظم شدهاند و سوره را به وجود آوردهاند» )میدانی1400ق، قواعد التدبر الأمثل للکتاب الله عزوجل، 10(. در جای دیگر میگوید:« در هر سوره قرآن آیات و عبارات حول یک موضوع واحد دست در گردن یکدیگر انداختهاند و هم آغوشند» )همو ،16( 

عبد الکریم بیآزار شیرازى نیز معتقد به ساختارمندی سورههای قرآن است، ایشان معتقد است که هر سوره دارای محور یا محورهایی است و باید آیات یک سوره به صورت پیوسته مورد تفسیر قرار گیرند. )رک بیآزار شیرازی1376ش، قرآن ناطق،433 (   عبد العلى بازرگان در کتاب نظم قرآن به تفصیل در مورد ساختارمندی سورههای قرآن بحث میکنند، ایشان قائل به وجود محور موضوعی در هر سوره است و هدف کل قرآن را توحید می داند. ایشان سوره را این چنین تعریف می کنند: مجموعه مطالبی که پیرامون یک موضوع بوده و حقیقتی را از زاویه بخصوص بررسی نماید در اصطلاح قرآن سوره نامیده میشود.  )رک بازرگان1378ش،1، 5( در ادامه بیان می کنند که: «هر چند مطالب سورهها، اعم از داستان انبیاء و ملت ها و بهشت و جهنم و توحید و قیامت مشابه هستند، اما اگر دقت کنیم میبینیم در هر سوره طرح مطلب دقیقاً در ارتباط با محور سوره قرار دارد و تفاوتهای حاصل ناشی از تفاوت مضامین سورهها میباشد» )همو ،5( 

ایشان برای شناخت بهتر هر سوره و رسیدن به محور موضوعی هر سوره راههایی را مشخص میکند: «توجه به اسماء الحسنی در

هر سوره، توجه به کلمات کلیدی هر سوره، توجه به آغاز و انجام هر سوره، توجه به آهنگ انتهائی آیات هر سوره و توجه به حروف مقطعه» )همو ،9-15( 

  محمد خامه گر نیز در کتاب خود با عنوان ساختار هندسی سوره های قرآن، به شدت معتقد به ساختارمندی سورههای قرآن است و سعی می کند برای اثبات ادعای خود دلایل زیادی را نیز بیاورد، ایشان چنین اعتقاد دارد؛ « هرسوره داراى یک هدف اصلى است و محتواى سوره با محورها و مقاصد فرعى قابل تفکیک است و هردسته از آیات به لحاظ تناسب درونى و ارتباط نزدیکى که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعى قرار مىگیرند. این محورها در یک نکته اصلى و اساسى که هدف و غرض اصلى سوره را تشکیل مىدهد مشترکند. بنابراین لازمه طبیعى اعتقاد به ساختار هندسى سورهها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقى آیات با یکدیگر معتقد باشیم به گونهاى که بتوان در یک نمودار درختى همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعى به یک عنوان و موضوع اصلىمتصل نمود» )خامه گر1386ش، ساختار هندسی سورههای قرآن، 20(  رابطه میان توقیفیت، مناسبت و ساختارمندی

سه مقوله تا این جا مطرح شده است؛ توقیفیت آیات درون سور، مناسبت میان آیات یک سوره و انسجام درونی آیات یک سوره. اینسه با یکدیگر ارتباط دارند اما یکی نیستند.

توقیفیت به نوعی مقدمه لازم علم مناسبت و علم انسجام یا ساختارمندی است. اما پذیرش آن دلیل پذیرش علم مناسبت یاساختارمندی نمیشود یعنی می شود کسی قائل به توقیفیت باشد اما علم مناسبت یا ساختارمندی را نپذیرد.

در خصوص ارتباط علم مناسبت و علم ساختار باید اذغان داشت که برخی از علما این دو را یکی میدانند اما با توجه به مباحثمطروحه در این دو علم، چنین به دست میآید که این دو، علیرغم داشتن ارتباطات گسترده اما تفاوتهایی نیز با یکدیگر دارند؛ 

در علم مناسبت ارتباطات یا لفظی است و یا معنوی و ارتباطات عمدتاً در حد علم بلاغت میباشد. در حالیکه در علم ساختار یا

انسجام، قضیه بسیار فراتر است و افراد طرفدار این مقوله قائل به ارتباط وسیع در اجزای سوره میباشند، به حدی که ایجاد یک پیکره یا یک درخت یا یک ساختمان مینماید.

در علم مناسبت ممکن است میان بسیاری از اجزای سوره نتوان ارتباط برقرار کرد اما در علم ساختار، ارتباط میان همه اجزا برقرارمیشود .

لذا باید اذعان داشت که این دو با وجود ارتباطات و قراب تهایی که به یکدیگر دارند اما تفاوتهایی نیز با هم دارند. می توان گفت همه علم مناسبت در علم ساختار نیز هست اما همه علم ساختار در علم مناسبت نیست، لذا میان این دو رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است .

البته برخی دانشمندان علم مناسبت را به گونهای تعریف نمودهاند که بیشتر به بحث ساختار شبیه هست تا مناسبت، لذا تعاریف آندانشمندان نیز ذیل علم ساختار جای میگیرند .

با این اوصاف این سه مقوله را می توان به صورت سه دایره درون هم تصور کرد؛ دایره کوچک تر توقیفیت، دایره بعدی علم مناسبت و دایره سوم علم ساختار .

با توجه به مباحث مطرح شده، بحث ساختارمندی سورههای قرآن، سه رکن اصلی دارد که عبارتند از: هر سوره یک واحد منسجم اس ت، هر سوره دارای یک یا چند محور اس ت و اینکه همه اجزای سوره با محور سوره، ارتباط دارند .

بررسی نقاط قوت و ضعف نظرات موافقان و مخالفان مقوله «انسجام درونی سورههای قرآن»

تا کنون افراد زیادی در موافقت با نظریه انسجام درونی سورههای قرآن، مطالبی را نوشتهاند اما باید دقت داشت که برای تثبیت یک نظریه با ویژگیهای نظریه ساختارمندی، حداقل باید چهار عمل از جانب طراحان و موافقان آن نظریه انجام گیرد که عبارتند از؛ اثبات کلیات و جزئیات، تبیین دقیق و روشن، مشخص نمودن روش اجرا و مشخص نمودن جایگاه آن نظریه در میان سایر علوم و نظریات مرتبط. وقتی این چهار عمل در خصوص بحث انسجام درونی سورههای قرآن مورد بررسی قرار میگیرد، نقاط ضعف این موضوع کاملاً روشن می گردد .در ادامه به بررسی عملکرد طراحان و موافقان این نظریه در قبال این چهار موضوع پرداخته میشود؛ 

الف) اثبات کلیات و جزئیات

هر نظریه در هر علمی که مطرح میشود باید با استفاده از معیارهای مطمئن آن علم، اثبات شود. هم کلیات یک نظریه نیاز به اثبات دارد و هم جزئیات آن. در مجموع دو نوع اثبات وجود دارد؛ اثبات نظری و اثبات عملی. در خصوص بحث ساختارمندی سورههای قرآن، در حیطه اثبات نظری، موافقان این موضوع، کلیات این نظریه را اثبات نمودهاند. یعنی نظم و نظام داشتن سورههای قرآن.

موافقان با ارائه ادله قرآنی، روایی، عقلی و ... و بحث پیرامون آنها اثبات کردهاند که هر سوره دارای یک نظم و ساختاری میباشد .اثبات کردهاند که سورههای اجزای پراکنده نیستند بلکه یک متن منسجم هستند. به عبارت دیگر رکن اول این موضوع اثبات شده است. اما موافقان در اثبات جزئیات این نظریه موفقیت چندانی نداشتهاند. یعنی رکن دوم و سوم این روش هنوز به صورت کامل اثبات نشده است. این که هر سوره دارای یک یا چند محور میباشد و سایر آیات سوره به دنبال تبیین و تفصیل آن محور هستند. از طرف دیگر در حیطه عملی نیز، عملکرد موافقان مزیت شاخصی نسبت به سایر روشها از خود بروز نداده است. یعنی موافقاناین نظریه وقتی سراغ تفسیر قرآن با استفاده از این روش رفتهاند، معرفت و برداشت فراتری از سایر مفسرین که از این روش استفاده ننمودهاند ارائه ندادهاند مگر در موارد اندکی.

موافقان این موضوع در مباحث نظری خود قائل به تفاوت بسیار داشتن استفاده از این نظریه و یا عدم استفاده از آن در میزان

برداشت از قرآن دارند و این موضوع را با الفاظ احساسی و بلیغی مطرح میکنند خصوصاً نویسندگان مصری )به عنوان مثال رک دراز1426ق، 176- 191(، اما در عمل چیز خاصی مشاهده نمیشود. لذا در حیطه اثبات نظری و عملی همچنان نیاز به فعالیتعلمی بیشتری وجود دارد .

از آن جائی که اثبات یک نظریه در دین اسلام باید متکی به قرآن و روایات باشد، لذا نیاز جدی این موضوع اثبات قرآنی و رواییآن است. موافقان بیشتر عقلی و تجربی این موضوع را مطرح کردهاند، با خود اندیشیدهاند که یک متن حتماً ساختار دارد، در یک متن حتماً محور وجود دارد و اجزای یک متن حتماً با آن محور ارتباط دارند و ... . به نظر میرسد به دور از اغراق و غلو و با رعایت انصاف، باید اذعان کرد که این نظریه یک نظریه قرآنی نیست بلکه ساخته دست افراد است. شاید دقیقتر این باشد که این نظریه و اجزای آن نظریهای برآمده از قرآن و روایات صحیح نیست بلکه برداشت عقلی از یک متن می باشد که متفکران مسلمان به دنبال اجرای آن در قرآن میباشند و در این رهگذر برای این که مورد بازخواست قرار نگیرند سعی نمودهاند آیاتی از قرآن و روایاتی را بهعنوان شاهد ذکر کنند .

یک نظریه قرآنی باید از متن صریح آیات قرآن برداشت شده باشد، در این قسمت صحت و سقم این نظریه مورد هدف نیست بلکه قصد آن است که مطرح شود که این نظریه، یک نظریه منتج شده از آیات قرآن نیست هر چند که ممکن است اصل آن صحیحباشد .

در این قسمت به صورت گذرا ادله موافقان این روش ذکر میگردد تا روشن گردد تا اثبات کامل این روش، فاصله زیادی وجوددارد: )برای تفصیل بیشتر این دلایل رک خامهگر، ساختار هندسی سورههای قرآن( 

1) اوصاف ذکر شده برای قرآن )النساء/  82، کهف/ 1، الزمر/  28، فصل ت/  42، فصل ت/  41، آلعمران/ 58، یونس/  1، لقمان/

2)، یس/  2، هود ع/ 1، حاقه/ 41-43، الفرقان/  32، الأنعام/  59، یونس/  61، هود/  6، الحجر/  1، الشعراء/  195، النمل/  1،النمل/  75، سبأ/  3، المائدة/  15، النحل/  103، یس/  69، النساء/  174، الجاثیة/  20، القمر/  22،17، 32 و 40 و یوسف/ 

3) ( تحدی خداوند به سوره )بقره/ 23، یونس/ 38 و هود/ 37( 

4( عدم ذکر انتقاد عدم انسجام در قرآ ن

5( دلایل روایی ) در مجموع شش روایت استناد شده است. )رک ابن اشعث، 180، سیوطی1404ق، الدرالمنثور، 2، 6، رضی

1414ق، خطبه 61،18 و خطبه 133، 192، برقی1371ق،  300،2، حر عاملی1409ق، 201،27 و مجلسی1403ق،

 ) 4،90

5) معنای لغوی سوره که حصار و دیوار است .

6) برهان نظ م

7) بلاغت؛ وحدت غرض اقتضاى سخن بلیغ است

8) نشانه اعجاز: ساختارمند دیدن سورههای قرآن، نشانه اعجاز قرآن است .

عمده موافقان بحث ساختارمندی تنها با ذکر این ادله، سعی کردهاند که موضوع مورد نظر خود را اثبات کنند. ایشان تبیین دقیقی از این ادله ارائه نکردهاند و عمدتاً فقط این ادله را به صورت تیتروار ذکر کرده اند.

ب) تبیین دقیق و روش ن

هر نظریه پس از اثبات باید مُبَیِِّّن شود. یعنی به صورت روشن و واضح برای مخاطبان تبیین گردد. در خصوص نظریه ساختارمندی این نقیصه کاملاً مشاهده میشود. موافقان این نظریه تبیین روشن و واضحی از کلیات و جزئیات این روش ارائه نمیدهند. این که دقیقاً منظور ایشان از نظم و ساختار چیست؟ آیا هر سوره یک محور دارد یا چند محور؟ تفاوت محور و هدف چیست؟ شبهه حصر قرآن در موضوعات محدود با این روش، چگونه پاسخ داده میشود؟ آیا همه آیات ارتباط مستقیم با محور دارند؟ ارتباط آیات قرآنیمطرح شده با این نظریه چیست؟ تدبر، حکمت، مبین بودن و ... که در استدلالات مطرح شده است چه ارتباطی با بحث دارند؟ و ... 

اینها و برخی موارد دیگر، ابهاماتی است که در خصوص این نظریه وجود دارد و نیاز است که موافقان این نظریه در این حیطه فعالیت بیشتری انجام دهند. خصوصاً باید دقت شود که تبیینها قرآنی باشد و به دور از احساسات. لذا روشن گری از نقاط ضعف این نظریه است. موافقان حتی عنوان قرآنی این نظریه را نتوانستهاند مطرح کنند و از عناوین متفرقه استفاده میشود و هر کس به زعم خود با واژهای نظر خود را بیان میکنند،یکی از وحدت موضوعی صحبت میکند، یکی از ساختار هندسی، دیگری از انسجام درونی،محقق دیگر از اِِحکام و تفصیل و ... . باید عنوان قرآنی این بحث روشن شود. و به صورت مفصّّل همه اجزای این روش مبیََّّن شوند.

ج) روش اجرا

هر نظریه باید مشخص کند که روش اجرای آن به چه صورتی است. روش یعنی این که اگر دو نفر با این روش جلو بروند به نتایج نزدیک به هم برسند. نظریه ساختارمندی در این زمینه نیز دچار ضعف است. به صورت جامع و شفاف هنوز توضیح داده نشده استکه؛ روش یافتن محور هر سوره چیست؟ روش ارتباط دادن آیات سوره با محور سوره به چه صورتی است؟ ویژگیهای محور سوره چه میباشند؟ آیا در همه سورههای قرآن یک روش وجود دارد و یا روشهای متفاوتی وجود دارد؟ و.... 

این قسمت بسیار مهم می باشد. موافقان این نظریه خصوصاً معاصران، تلاشهایی را در این زمینه انجام دادهاند اما جز مواردیکلی، روش خاصی دیده نمیشود. برای روشن شدن بحث مثالی زده میشود؛ روش ادبی در تفسیر قرآن از روشهای پرسابقه و پراستفاده است. اما روش اجرای این روش تفسیری، کاملاً واضح میباشد. ارتباط این روش با علم صرف، نحو، اشتقاق، بلاغت، لغت و ... کاملاً واضح و روشن است. اگر دو عالم از این روش استفاده کنند محصولی با تفاوت بسیار کم از یکدیگر ارائه خواهند داشت.

و قضاوت در مورد عملکرد ایشان نیز بسیار راحت خواهد بود. از آنجا که نظریه ساختارمندی در واقع یک روش تفسیری است، نیازدارد که مانند برخی روشهای دیگر کاملاً گام به گام، مسیر اجرایش مشخص باشد.

ضعف این موضوع در نظریه ساختارمندی زمانی جلوه میکند که به تفاسیر ایشان مراجعه شود. وقتی که برای یک سوره، افرادمختلف با دلایل مختلف محورهای متعددی در نظر میگیرند که با هم تفاوت بسیاری دارد. به عنوان مثال در خصوص محور سوره مائده، نظرات هفت عالم مورد بررسی قرار گرفت و نتیجه شد هفت نظر، که عبارتند از:

✓       تفسیر فی ظلال القرآن: تبیین انحرافات اهل کتاب و مشرکان و تشریع قوانین فردی، اجتماعی و دولتی )سید قط ب1412ق ،

 ) 825 ،2

✓       الاساس فی التفسیر: تفصیل آیات 26-27 سوره بقره؛ تبیین مسیر به سوی فسق، کفر و نفاق و روش¬های مقابله با آن

)رک حوی1424ق،3، 1295 (

✓       التفسیر البنائی: تزکیه نفس )رک بستانی1424ق،التفسیر البنائی للقرآن الکریم،1، 373-411 (

✓       تفسیر کاشف: انتقال عهد و ولایت به مؤمنان )رک بی آزار و حجتی1376ش ،3، 9-253 (

✓       تفسیر المیزان: دعوت به وفاى به عهدها، و پایدارى در پیمانها، و تهدید و تحذیر شدید از شکستن آن و بى اعتنایى نکردن به امر آن است )رک طباطبائی1417ق ،5، 157 (

✓       صفوة التفاسیر: عدم ذکر محور )رک صابونی1421ق ،1، 298 (

✓       مِِن وحی القرآن: رشد فکری، روحی و عملی انسان مسلمان در مسائل فردی یا اجتماعی )رک فضلالله1419ق ،8، 8(در بسیاری از سورههای دیگر نیز وضع بر همین منوال است. لذا بر موافقان این روش لازم است که برای رفع این نقیصه تلاش نمایند و روش مطمئنی ارائه نمایند.

د) جایگاه موضوع ساختارمندی در تفسیر قرآن

هر نظریه باید ارتباطش را با سایر علوم مرتبط روشن سازد و به تبع جایگاهش را مشخص نماید. روش ساختاری ذیل علم تفسیر قرآن مطرح است. البته تفسیر قرآن به معنای مصطلح آن. در علم تفسیر قرآن هم این موضوع در واقع میخواهد روش جدیدی ارائه نماید. یعنی موضوع ساختارمندی در واقع یک روش برای تفسیر قرآن است.

لذا باید ارتباط این روش با سایر روشها مشخص شود. موافقان این روش باید روشن کنند که روش ساختاری در تفسیر قرآن ،روشی است مستقل، یا روشی است در کنار سایر روشها؟ ارتباط این روش با روشهای دیگر مانند روش ادبی، فلسفی، قرآن به قرآن، روایی، کلامی، عرفانی و... به چه صورتی است؟ آیا پذیرش روش ساختاری به معنای نفی سایر روشها است؟ و ... 

از مباحث مهم مرتبط با بحث ساختارمندی که باید روش شود این است که؛ آیا بحث ساختار یک سوره ابتدای مسیر تفسیر قرآن

است یا اواسط یا انتهای آن؟ به عبارت دیگر یک مفسر ابتدا باید ساختار یک سوره را کشف کند، آنگاه به تفسیر سوره اقدام کند یا ایتدا به دنبال فهم آیات باشد آنگاه به دنبال کشف ساختار سوره باشد.

به نظر میرسد در بحث تفسیر قرآن، ابتدا باید فهم تک تک آیات اتفاق بیافتد، بعد به دنبال برقراری ارتباط میان آیات بود. یعنیابتدا باید اشراف به جزئیات ایجاد شود آنگاه بحث ارتباطات مختلف میان جزئیات. این موضوعی است که در تفاسیر ساختاری دیده نمیشود، ایشان از همان ابتدا به دنبال ساختار هستند و می خواهند از کلیات به جزئیات بیایند. تا فهم جزئیات به صورت کامل اتفاق نیافتد چگونه میتوان از ارتباط میان اجزاء صحبت کرد .

این نظریه در این زمینه نیز دچار ضعف است و طراحان و موافقان این نظریه در این زمینه روشنگری کاملی انجام ندادهاند .

پیشنهادات برای تکمیل مقوله «انسجام درونی سورههای قرآن»

در انتهای این مقاله چند پیشنهاد مطرح میشود برای علاقمندان به ادامه این بحث، شاید بتوان ادعا کرد که مؤلف این مقاله، اکثر قریب به اتفاق آثار مربوط به این نظریه را مورد بررسی منصفانه قرار داده و این پیشنهادات برای ارتقاء بحث، ارائه میگردد: 

الف)تبیین ریشههای بحث ساختارمندی و مبدعان اولیه این بحث و انگیزههای ایشان 

در تحقیقات کاملاً روشن است که مبدأ اصلی این نظریه خارج از جهان اسلام است، به نظر میرسد یک محقق توانمند و مسلط بهزبان انگلیسی، باید ریشههای اصلی این نظریه را کشف و عرضه کند. به نظر میرسد این نظریه ابتدا در کشورهای غربی و برای یافتنساختار کتاب مقدس ارائه گردیده و در ادامه کپیبرداری ناقصی از این نظریه در جهان اسلام صورت گرفته است .

      در بحث ارتباطات درون سورههای قرآن، علم مناسبت، علم بومی جهان اسلام است. اما بحث ساختارمندی با جزئیاتی که دارد ابتدا در جهان غرب مطرح شده و آنگاه به دنیای اسلام راه پیدا کرده است. برای یافتن ریشههای این بحث چند تحقیق جزئیتر نیز پیشنهاد می گردد: 

•         تبیین نظریه بلاغت سامی و مبدعان اولیه آن

•         تبیین بحث نظم متقارن و مبدعان آ ن

•         تبیین انواع فعالی تها پیرامون کشف ساختار کتاب مقدس )عهدین(

•         انواع ساختارهای مطرح در علم زبانشناسی غربی و شرقی  

•         بررسی مباحث مرتبط با علم ساختار در علم بلاغت نظیر؛ لف و نشر، جناس، مراعات النظیر، تناسب و...  

•       ....

ب) تبیین انواع ارتباطات اجزاء درون قرآن با یکدیگر از درون قرآن و روایات

یک نیاز اساسی در این بحث، عدم حضور جدی قرآن و روایات در اصل این موضوع است. باید تحقیقات وسیعی در خود قرآن و روایات صحیح انجام گیرد مبنی بر انواع ارتباطات اجزاء قرآن با یکدیگر؛ ارتباط کلمات، آیات، سیاقها، سورهها و ... بدین منظور برخی از تحقیقات جزئیتر ذکر میگردد:  

•         تحلیل و بررسی دقیق واژههای مربوط به قرآن در قرآن و روایات، واژههایی نظیر؛ قرآن، کتاب، کلام الله، فرقان، نزول،حکمت، سوره، آیه و . ...  

•         یافتن آیاتی که حاکی از ارتباط میان آیات است مانند آیه اول سوره هود ع و تحلیل دقیق این آیات بدون پیش داوری ذهنی.

•         ارائه دستهبندی شده و دقیق انواع ارتباطات آیات از درون قرآن.

•         یافتن عنوان قرآنی بحث ارتباط میان آیات یک سوره.

عنوان ساختارمندی سورههای قرآن یا انسجام درونی، عنوانهای کلی و عامی هستند که شایسته این بحث نیستند، چرا که عمدهمتون دارای یک ساختار و انسجام هستند و نسبت دادن این عنوان عام به قرآن چه سودی میتواند داشته باشد؟ بهتر است عنوان دقیققرآنی این بحث روشن شود .

بهتر است از رؤیا پردازی در زمینه این موضوع پرهیز شود و همه مطالب مستند به قرآن باشد، بسیاری از محققان در این زمینه رؤیا پردازی کرده و در بسیاری موارد با ذهنیت خود به سراغ بحث رفتهاند.

ج) تبیین روش جامع تفسیر قرآن و جایگاه  شناسی ساختارمندی در علم تفسیر قرآن

از جمله تحقیقاتی که در آن خلأ وجود دارد و نیاز دارد که به آن پرداخته شود، بحث روش جامعی برای تفسیر قرآن است و این کهبحث ساختار در کجای این روش قرار دارد؟ باید مشخص شود که یک مفسر گام به گام باید تکلیف چه اموری را روشن سازد و آنگاه به دنبال ساختارمندی برود. ساختارمندی بخشی از یک روش تفسیر قرآن است نه همه آن. باید جایگاه این موضوع مستدل و متقن روشن گردد .

جمعبندی

در یک جمع بندی باید اذعان نمود که اصل موضوع ساختارمندی سورههای قرآن مورد پذیرش است اما به نظر میرسد این موضوع در مرحله طفولیت خود قرار دارد و نیاز دارد به حد بلوغ خود برسد. به نظر میرسد با رفع ضعفها و اثبات عملی توانمندیهای این موضوع، این موضوع میتواند تحول بزرگی در میزان برداشت از قرآن ایجاد نماید، چیزی که فعلاً موفق به آن نشده است .بزرگترینضعف این موضوع، تبیین قرآنی آن است. باید تمام کلیات و جزئیات این موضوع را از درون قرآن تبیین نمود. از درون قرآن برای آن روش عملی پیدا نمود. اگر این موضوع لحاظ نشود، خطر ورود به تفسیر به رأی، خطری جدی است .

البته بیان این ضعفها به معنای نادیده گرفتن تلاشهای محققان موافق این موضوع نیست بلکه ضعفهایی است که از دید یک ناظر بیرونی و منصف دیده می شود. بارزترین نقطه قوت این موضوع، تفکر طراحان آن برای خارج کردن قرآن از شبهه پراکنده گوئی است، به نظر میرسد طراحان بیشتر قصد داشتهاند که اثبات کنند قرآن، کتابی پراکنده نیست، این هدف تا حدودی محقق شده است اما هنوز این روش نتوانسته است تا کنون تأثیری جدی بر میزان برداشت از قرآن داشته باشد .

 

دانلود کامل مقاله

منابع 

 

1) قرآن کریم.

2) ابن ابی الاصبع .1368ش. بدیع القرآن. ترجمه: سید علی میرلوحی. مشهد: آستان قدس .

3) ابن اشعث، محمد بن محمد. بیتا. الجعفریات) الأشعثیات(. تهران: مکتبة النینوى الحدیثة.

4) ابن فارس، احمد .1404ق. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

5) ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق. لسان العرب. بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر.

6) بازرگان، محمد علی .1378.  نظم قرآن. تهران: انتشارات قلم، چاپ دوم.

7) برقی، احمد بن محمد بن خالد .1371ق. المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیة.

8) البستانی، محمود .1424ق. التفسیر البنائی للقرآن الکریم، مشهد: آستان قدس رضوی .

9) بیآزار شیرازی، عبدالکریم  و حجتی سید محمد باقر. 1376ش. تفسیر کاشف. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپچهارم .

10) بیآزار شیرازی، عبدالکریم .1376ش. قرآن ناطق. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى.  

11) حر عاملی، محمد بن حسن .1409ق. وسائل الشیعة. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلا م.

12) حوی، سعید .1424ق. الاساس فى التفسیر. قاهره: دارالسلام .

13) خامه گر، محمد .1386ش. ساختار هندسی سورههای قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی .

14) دراز، محمد عبد الله .1426ق. النباء العظیم. قاهره: دارالقلم للنشر و التوزیع .

15) الرضی، محمد بن حسین .1414ق. مصحح: صبحی صالح. نهج البلاغة. قم: هجرت.

16) سید قط ب، سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی. 1415ق. التصویر الفنی فی القرآ ن. بیروت: دار الشروق .

17) -----------------------. 1412ق. فی ظلال القرآن. بیروت-قاهره: دارالشروق .

18)  سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابیبکر .1421ق. الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربى.

19)  ------------------------. 1404ق. الدر المنثور فى تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى.

20) صابونى، محمد على .1421ق. صفوة التفاسیر تفسیر للقرآن الکریم. بیروت: دار الفکر.

21) طباطبائی، محمد حسین. 1417ق. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیهقم.

22) الفراهی، عبدالحمید .2008م. تفسیر نظام القرآن و تاویل الفرقان بالفرقان. هند: الدائرة الحمیدیه. 

23) فضل الله، سید محمد حسین .1419ق. تفسیر من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر .

24) مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى. 1403ق. بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار. بیروت: دار إحیاء التراثالعربی.

25) مصطفوی، حسن .1368ش. التحقیق فی کلمات القرآن الکری م. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

26) میدانی، عبدالرحمن حسن. 1400ق. قواعد التدبر الأمثل للکتاب الله عزوجل، دمشق: دارالقلم، چاپ اول.

 

 

 

 

دکتر فاضل دکتری علوم قرآن و حدیث . استاد مدعو دانشگاه بین المللی امام خمینی ره قزوین .Morteza.fazel@yahoo.com